Літаратурнае імя як крыніца звестак пра героя. Імянаслоў прозы Янкі Брыля. Народна-гутарковыя формы імені. Прозвішчы літаратурных персанажаў Янкі Брыля. Мянушка як трапны індэнтыфікатар героя. Роля прозвішчаў, марфемнае ўтварэнне літаратурных прозвішчаў.
Краткое сожержание материала:

Размещено на

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Інстытут мовы і літатуры імя Янкі Купалы і Якуба Коласа

Нацыянальнай Акадэміі навук Рэспублікі Беларусь

Рэферат

Уласныя імёны ў творчасці Янкі Брыля

Мінск 2013

Змест

• Уводзіны
• 1. Літаратурнае імя як крыніца звестак пра героя
• 1.1 Імянаслоў прозы Янкі Брыля
• 1.2 Народна-гутарковыя формы імені
• 1.3 Асаблівасці звароту да чалавека
• 1.4 Імя як спосаб стварэння літаратурнага вобраза
• 2. Прозвішчы літаратурных персанажаў Янкі Брыля
• 2.1 Семантычная характарыстыка прозвішчаў
• 2.2 Марфемнае ўтварэнне літаратурных прозвішчаў
• 2.3 Роля прозвішчаў у літаратурным творы
• 3. Мянушка як трапны індэнтыфікатар героя
• Заключэнне

Уводзіны

Анамастыка - навука аб уласных імёнах - адна з маладзейшых філалагічных дысцыплін, якая ўзнікла на стыку некалькіх навук: лінгвістыкі, этнаграфіі, гісторыі, сацыялогіі, псіхалогіі. Яна развівалася даволі павольна, толькі ў канцы 50-х - пачатку 60-х гг. ХХ ст. наступіў пералом. В. Івашка адзначае, што калі з 1918 па 1962 г. у СССР было надрукавана крыху больш за 800 прац па анамастыцы на ўсіх мовах, то з 1962 па 1980 гг. выйшла ў свет каля 7000 прац. Даследаванне ж анамастычнай лексікі беларускай мовы пачалося каля сарака гадоў таму. Агульны рагляд антрапанімікі і тапанімікі Беларусі ад 30 - 40 х гг. ХІХ ст. да нашых дзён зроблены М. Бірылам і В. Лемцюговай, а таксама Г. Мезенкай у навучальным дапаможніку "Беларуская анамастыка” і артыкуле "Сучасная беларуская анамастыка”. М. Бірыла таксама сабраў унікальную калекцыю беларускіх прозвішчаў (паводле апошніх звестак - 54 тыс.), яму ўдалося растлумачыць каля 70% старых народных імён.

Анамастыкон жа беларускай мастацкай літаратуры амаль не даследаваўся, ён, як заўважае Г. Мезенка, знайшоў адлюстраванне толькі ў асобных тэзісах дакладаў, невялікіх нататках (працы В. Вярэніча, Г. Цыхуна, Т. Бугай, Ю. Гурскай, Т. Ратнікавай і інш.). Даследчыкамі анамастычнай лексікі мастацкай літаратуры выступілі А. Усціновіч і Н. Чабатар, якія паназіралі за выкарыстаннем уласных імёнаў і прозвішчаў у творах Якуба Коласа.Н. Лобань правяла ацэначна-характарыстаны аналіз антрапонімаў (у асноўным прозвішчаў) у мастацкім тэксце.

Што ж такое літаратурны онім? На думку навукоўцаў, гэта адзінка, больш складаная, чым звычайнае імя: яна служыць сродкам спасціжэння аўтарскай задумы, хаця часта семантыка такога апелятыва дапаўняецца пісьменнікам падсвядомымі, інтуітыўнымі фактарамі.

Літаратурныя антрапонімы, паводле В. Шура, можна падзяліць на дзве групы:

· імёны, якія нясуць значную сэнсавую нагрузку, якая рэалізуецца непасрэдна ў тэксце;

· онімы, што ствараюць пэўныя асацыяцыі, якія працуюць на раскрыццё вобразу персанажа.

Уплыў на імёны аказваюць і дадатковыя канатацыі - сацыяльны, гісторыка-культурны і іншыя падтэксты, якія выконваюць шэраг функцый:

· ацэначна-характарыстачную - персанаж або месца дзеяння характарызуюцца шляхам прамога або метафарычнага называння;

· функцыю лакалізацыі ў часе і прасторы, або культурна-гістарычную - служыць для суаднясення фабулы твора з пэўнымі прасторава-часавымі каардынатамі (рэалізуецца праз увядзенне імёнаў рэальных гістарычных асоб);

· сімвалічную і алюзіўную - больш ці менш зашыфраваныя намёкі, звязаныя з канкрэтнымі асобамі, месцамі і падзеямі;

· сацыялагічную - паказвае на грамадскую прыналежнасць, асяроддзе жыцця і дзейнасці, выяўляе сацыяльнае і нацыянальнае паходжанне носьбіта імені;

· эмацыянальна-экспрэсіўную - выражаецца ў магчымасці ўласных імёнаў уздзейнічаць на эмацыяльнуюсферу чытача, выклікаць тыя ці іншыя пачуцці, перажыванні.

Адна з самых важных функцый літаратурнага імені - характарыстыка аб'екта намінацыі па рысах характару, паводзінах, маральных якасцях.

Мастацкі патэнцыял літаратурнага оніма - выразны сродак, які істотна ўплывае на стыль пісьменніка і дае магчымасць прасачыць вытокі творчасці, станаўленне індывідуальнага метаду мастака.А. Супяранская лічыць, што онімы займаюць прамежкавае становішча паміж рэальнымі імёнамі і створанымі фантазіяй мастака ў сувязі з тым, што онімы мадэлююцца на аснове вопыту пісьменніка. Такія адзінкі, з'яўляючыся кампанентам любога твора, утвараюць своеасаблівую анамастычную прастору, якая вызначаецца агульным кантэкстам, законамі жанру і стылю пісьменніка, нацыянальнай спецыфікай, часам напісання твора і інш.

Аналіз літаратурных антрапонімаў як элементаў анамастычнай прасторы твора на беларускім матэрыяле зрабіла Г. Басава, якая прасачыла асаблівасці і функцыі ўласных імёнаў як носьбітаў нацыянальна-культурнага кампанента значэння слова і як сродка "індывідуалізацыі і ідэнтыфікацыі асобы ў соцыуме" [39, C.6].З. Драздова, разглядаючы стылёвыя асаблівасці творчасці А. Мрыя і Л. Калюгі, звярнула ўвагу на "гаваркія” (Ю. Тынянаў) антрапонімы і тапонімы. Ролю антрапонімаў як сродка камічнай характарыстыкі персанажаў у творах беларускай драматургіі прасачыў В. Рагаўцоў.

Ю. Карпенка адзначае інфармацыйна-стылістычную і эмацыйна-стылістычную функцыі онімаў. Задачы першай - утрымліваць звесткі пра нацыянальнасць, сацыяльны статус, асаблівасці характару, звычкі, вызначаць асобу як станоўчы або адмоўны персанаж, другой - выяўленне этымалогіі ўласнага імені, дапамога ў разуменні ўнутранай формы, асацыятыўнасці і інш. "Для мастака слова вельмі важна, каб уласныя імёны ў кантэксце самі гаварылі пра іх носьбітаў, а ў сапраўдным мастацкім творы няма негаваркіх імёнаў”, - піша В. Шур [39, C.17].Я. Верашчагін і В. Кастамараў падкрэсліваюць, што анамастычнай лексіцы ўласціва і кумуляцыйная функцыя, якая выражаецца ў "нацыянальна-культуралагічным” кампаненце значэння оніма. Мастацкія тэксты, насычаныя рэгіянальнымі анамастычнымі адзінкамі, садзейнічаюць фарміраванню ў чытача этнакультурнай і культуралагічнай кампетэнцыі, "дазваляюць глыбока і натуральна спасцігнуць аўтарскую задуму” [39, C.12].

Творы Янкі Брыля (раман "Птушкі і гнёзды”, аповесці "Золак, убачаны здалёк”, "Ніжнія байдуны”, "У сям'і”, "Сірочы хлеб”, апавяданні "Марыля”, "Галя”, "Сцежка-дарожка”, "Глядзіце на траву”, "Трэба паехаць”, "Гуртавое”, "Кроў на сцяне" і інш.) ў для даследавання спецыфікі літаратурнага оніма былі абраныя невыпадкова. Пісьменнік ужывае вялікую колькасць разнастайных онімаў, якія служаць трапнай характарыстыкай героя, дапамагаюць чытачу зразумець ідэю твора, адчуць нацыянальную, рэгіянальную спецыфіку, асаблівасці аўтарскага стылю.

Такім чынам, мэта даследавання - на прыкладзе творчасці Янкі Брыля прасачыць важнасць оніма ў літаратуры, вызначыць прынцыпы падбору пісьменнікам імёнаў для герояў сваіх твораў.

Задачы:

· з дапамогай антапанімікі Янкі Брыля прасачыць асаблівасці аўтарскага імянаслова, асноўныя прынцыпы ў выбары імёнаў.

· прасачыць функцыю імені ў сацыяльнай ідэнтыфікацыі героя, у адлюстраванні яго ўзаемаадносін з іншымі персанажамі твора.

· прааналізаваць ролю этымалагічнага, фонасімвалічнага значэнняў імені для сварэння вобраза героя мастацкага твора.

· вызначыць спецыфіку мянушкі як сродка трапнага раскрыцця вобраза героя, у стварэнні яркай карціны народнага побыту.

· адзначыць функцыю літаратурнага прозвішча ў характарыстыцы героя, раскрыцці ідэі твора.

· прасачыць важнасць падбору Янкам Брылём семантыкі і структуры прозвішча ў мастацкім тэксце.

1. Літаратурнае імя як крыніца звестак пра героя

У разгледзеных творах Янкі Брыля было выяўлена 364 беларускія (243 мужчынскіх і 121 жаночае) і 94 замежныя (65 мужчынскіх і 29 жаночых) імені, якія характэрныя для анамастычнага лексікону сваёй тэрыторыі і часу.

Як вядома, проза Брыля мае аўтабіяграфічны характар і напісаная на аснове рэальных падзей, пераважна з дзяцінства і маладосці пісьменніка (20 - 40-я гг. ХХ ст). Шмат асабістага, напрыклад, ў рамане "Птушкі і гнёзды”. Так, у баварскім лагеры палонны салдат Янка сустрэў Міхася Васілька, вядомага заходнебеларускага паэта, які працаваў у лагерным паштова-пасылачным пункце. Імя паэта ў творы "трансфамавалася" ў не менш "фальклорнае" - Сяргей Крушына. Імя героя Андрэя Мазалька было "пазычана” ў скідальскага вальнадумца Аляксандра Мазалеўскага. Прыязнасць Янкі Брыля да імя Міхаіл можна растлумачыць тым, што так звалі любімага брата пісьменніка, якому і прысвечаны раман "Птушкі і гнёзды”. Прататыпам чулай пані Мар'і з аповесці "Сірочы хлеб” і пані Ванды, "разумнай і добрай” пакравіцелькі юнага Алеся Руневіча стала любімая настаўніца літаратуры будучага пісьменніка - Мар'я Пранеўская.

1.1 Імянаслоў прозы Янкі Брыля

У прааналізаваных творах ўжыта 67 адзінак мужчынскіх імён у розных варыянтах, носьбітамі якіх выступаюць 243 персанажы. Самымі папулярнымі ў Янкі Брыля з'яўляюцца наступныя імёны: Іван (з варыянтамі Янка, Яначка, Ванька, Веня, Іванко), якое сустракаецца 25 разоў, Алякс...